'UNIVERSITY LO CHHUAH DAN'

'UNIVERSITY LO CHHUAH DAN'
(The rise of University)  

By- Sir Rodingliana  

Hmanah he thu hi group dang leh newsletter ah ka post ve tawh thin a. Tun tum chu kan IELC FB-ah ka han post ang e. 

Hun laihawl (Middle Ages, AD 500-1500) inkara khawvel history lo siamtu chu a hunlaia khavel inawpna leh kalhmang kha a ni a. AD 0-400 inkar kha Roman sorkar hnuaiah khawvel awm hunlai a ni a. Rome ram awpah khan Greek finna leh nunphung (Hellenism) a lar hle a. An thu leh hla (Literature) hian tun hnu thleng pawhin education fields ah hmun thuk tak a la luah a ni. Tichuan Rome Emperor Constantine (c. 272-337) chu kristianah inletin khawvelah sorkar pakhata Emperor hmasa ber a ni a. 

HUNLAI HAWL (MIDDLE AGES) 
Tichuan AD 500 chho atang chuan HUN LAIHAWL (Middle Ages) hi a lo intan ta a. Abik takin Hunlai hawl hmasa lam AD 500-800 inkar vel hi Dark Ages tiin an koh a. Rome sorkar tlukchhiat hnu chuan khawvel chu Hun Thimpui (Dark Ages) ah a lut ta a ni. Rome sorkar hunlai khan sorkar chak takin khawvel a awp a. A lo tlukchhiat hnu chuan Rome ram pawh hmun tam takah kehdarhin hmantin mahni awm awmin, a chak leh huai huai apiangin lalna an vilik tawh mai a ni. 

Chutah sakhaw lam nun a chhe em em a. A tlahniam a. Mahse mi thianghlimten hmun bik inkhuarin nun thianghlima nung turin sakhaw dan nen nitin hun hman duhna a lo awm zel a. Heng hun laia sakhua leh zirna, thiamna leh culture nun mawi humhalhna, sakhua tana inserh thianghlimna leh thiam zirna awmchhun chu Monastery a ni. 

He kristian monastery dinchhuaktu chu hmanlai Faraw bawihte tuallenna Aigupta ram mi, St. Anthony a ni. Kum zabi 3 na bawr velah a ni. Amah ngei pawh hi inserh thianghlim (ascetic life) tak niin, “I neih zawng zawng chu hralh la, pachhia te hnehah pe rawh” tih Bible Chang chu thawklehkhatah zawm nghalin a nun pum chu a lo inserh hrang ta a. 

Tichuan khawvel chu Hun thimpui (Dark Ages) in a nuai vel a. Chuvangin monastery chu engkim deuh thaw inzirna leh humhalhna hmun awmchhun chu a ni. A hun laia mite leh khawvel khan Monastic life an ngai pawimawh hle a. Ram tinah monastic movement chu a lo darhzau zel a. Sakhaw lam chauh nilo, Science thiamna thlengin a inzirtir a. Kristian movement chuan zirna a ngai pawimawh chho tial tial a. Isua chhungkhat Juda ho phei chuan “Khawvel hi naupang thaw-ah a innghah a ni” tiin naupang hi nasa takin an lo zirtir a ni. 

University ngei mai chu

Tichuan, zirna runsang university lo chhuahna dan chu Middle Ages a kohhran inzirtirna atang a lo intan a ni. AD 800-a French Lal ber, lal fel leh Kristian sakhaw mi em em, King Charlemagne hunlai atang tawh khan Khawvel thiamna lama harhna (Intellectual Awakening) a lo intan daih tawh a. Hei hian Europe khawmual pum nunah bu khuarin a lailum a luah nghet em em a.

A tirah chuan cathedral school angin bul tanin a zirtu pawh clerics tiin an koh va. Tichuan hun lo kal zelah chuan mite thinlungah thiamna purchawk chakna a lo lian deuh deuh a. hall-ah te, chhuatah te, roomah te inzirtirin bul an lo tan ta a ni. A tir phatah chuan thil chi 4 a bikin an thlur a, Chungte chu Law, Theology, Medicine leh Arts lam hawl zirna a ni a. Pathian thu (theology) zirna chuan zau tak a huam a. Chuvang alawm Middle Ages atang tawhin ‘Theology is the queen of science’ tiin an lo koh phah ta a ni. Hei hi French ramah khuan a ni a. 

Tichuan, University hmasa ber, University of Bologna (AD 1088), A hnu deuhah University of Oxford (1096), in a rawn dawt leh a, University of Paris (c. 1150) a lo piang chhuak ta a ni. 

Chutiang zel chuan University of Cambridge a lo piang leh a. Tunlai University kan neih hi ram tinah a darh zau ta zel ni. A tul ang zelin subject hrang hrang kan lo zir ta a ni. A tirah chuan Bachelor of Arts (B.A) ni turin kum khat leh a chanve atanga kum hnih thleng an zir thin. Canon leh Civil law pawh an uar hle. 

Europe khawmual pui khu a tir phat atangin Kristian sakhua lenna a ni a. Asia ram angin Buddhism, Hinduism, Islam emaw Shamanism, sakhua dang dang awm ve lohna a la ni rih a, French King Charlemagne hun lai khan Muslim arm forces in a rawn bei tawh a, an lo tudai a. Chumi tih loh, tlai khawhnu-ah tuna kan sawi sakhua te hi an zuk thleng ve chauh zawk a ni a. Europe Kristianna chu Roman Empire tluk chhiat hnu, AD 500 chho vel atanga intanin vawiin ni thleng a ni a. Kristian Monastic movement leh Missionary te thahnemngaihna in Kristianna chu Europe ramah khuan a lo len phah ta a. Tunlai university lo pianchhuahna khawmual a ni. 

Tlangkawmna

Zirna hi Bible-ah Thuthlung Hlui lai atangin kan hmu tawh a. Aigupta, Babulon Persia leh Greek hunlai te, Rome hunlai tein an lo ngai pawimawh em em a. Israel fate pawh kha Mosia Dan Sawm Lakna Sinai tlang atangin zirna (Written Education) chu a lo intan a ni. Israel te lehkha hmanga thiam zirna hmasa hmun pawh Sinai tlang ani. Tunlai University lo intan dan pawh Kristiante tihchhuah tih a kan hmu thei a. Chu chu khawvelah a lo darhzau zel a ni. 

Zofaten monastery kan nei ve tlat mai. Chu chu pipu hunlai atanga an lo koh thin, Zawlbuk ngei kha a ni a. Khawtlang nun mawi, hnam nunphung zirna leh inhumhalhna, engkim naupan lai atanga an lo zirchhuahna chu he Zawlbuk Institution hi a ni a. A bikin culture leh tradition lam a ni tlangpui a. Mithiamten an sawi angin Tlawmngaihna pawh hi Zawlbuk institution atanga zirchhuah a ni tlangpui a ni awm e.